Trudności w czytaniu i pisaniu często są widoczne dopiero pod koniec nauczania początkowego. Wielu rodziców i nauczycieli ignoruje pierwsze symptomy, uznając je za naturalne różnice w tempie rozwoju dziecka. Lepiej jednak, gdyby te symptomy zostały zidentyfikowane przed rozpoczęciem nauki szkolnej. Już u małych dzieci można zauważyć pewne sygnały zagrożenia, takie jak opóźnienie rozwoju mowy, funkcji poznawczych i ruchowych, które są istotne dla nauki czytania i pisania. Jeśli dziecko radzi sobie dobrze w niektórych czynnościach, ale słabo w innych, może to być oznaką „ryzyka dysleksji”, na przykład nie ma problemu z układaniem puzzli czy klocków, ale ma trudności z zapamiętaniem wierszyka czy piosenki.
„Ryzyko dysleksji” to zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia tego zaburzenia u dziecka. Zagrożenie to jest rozpatrywane głównie przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania, a także w klasach I i II szkoły podstawowej. Czynniki ryzyka to m.in. nieprawidłowa ciąża czy poród oraz historia dysleksji w rodzinie. Diagnozę ryzyka dysleksji można przeprowadzić na podstawie analizy rozwoju psychomotorycznego i poznawczego dziecka. Wstępną obserwację może wykonać rodzic lub nauczyciel, korzystając z odpowiednich narzędzi diagnostycznych. Dzieci zagrożone dysleksją wymagają specjalistycznej diagnozy w poradni psychologiczno-pedagogicznej, która pozwoli na identyfikację mocnych i słabych stron dziecka oraz opracowanie wskazówek do dalszej pracy.
Objawy ryzyka dysleksji u dzieci przedszkolnych obejmują opóźnienia w rozwoju ruchowym, funkcjach wzrokowo-przestrzennych oraz słuchowo-językowych. Ich rozpoznanie umożliwia zastosowanie odpowiednich ćwiczeń. Specjalistyczna diagnoza w poradni psychologiczno-pedagogicznej pozwala na udział w zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych. Symptomy ryzyka dysleksji u dzieci w wieku przedszkolnym obejmują opóźnienia w rozwoju motoryki dużej i małej, trudności z koordynacją wzrokowo-ruchową oraz orientacją przestrzenną. Dziecko może wykazywać niską sprawność ruchową, nieporadność w zabawach ruchowych, trudności w manipulacji przedmiotami oraz problemy z rysowaniem i układaniem mozaiki. Obserwuje się także brak przejawów dominacji jednej ręki i gorszą orientację w schemacie ciała i przestrzeni.
Najistotniejsze symptomy ryzyka dysleksji w tym okresie dotyczą opóźnionego rozwoju funkcji słuchowo-językowych. Dziecko może mieć trudności z mową, nieprawidłowo artykułować wiele głosek, posługiwać się neologizmami i przekręcać wyrazy. Obserwuje się także słabą pamięć fonologiczną, trudności z zapamiętywaniem i rozumieniem dłuższych poleceń słownych oraz problemy z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów i aliteracji. Dodatkowo, dziecko może mieć kłopoty z odróżnianiem podobnie brzmiących słów, podziałem słowa na sylaby oraz z wyodrębnianiem pierwszej głoski w słowach. Im więcej objawów ryzyka dysleksji zauważamy, tym większe jest zagrożenie, ale nie wystarczy pojedynczy symptom.
Rodzice i nauczyciele mogą dostrzec charakterystyczne objawy tego zaburzenia już w wieku przedszkolnym. Diagnoza dysleksji w Polsce zazwyczaj następuje dopiero w edukacji wczesnoszkolnej, dlatego ważna jest uważna obserwacja dziecka. Występuje lista objawów ryzyka dysleksji u dzieci z klas I-III, która pomaga zidentyfikować problemy i podejmować właściwe działania.
- Objawy te obejmują trudności z motoryką dużą i małą, braki w koordynacji wzrokowo-ruchowej, oraz trudności z pisaniem, rysowaniem i analizą wzrokową. U dzieci zauważa się często oburęczność, czyli brak dominacji jednej ręki. Testy, takie jak próba kreskowania czy próba kart, pozwalają określić sprawność obu rąk i ich „wiek”. Dominująca ręka powinna mieć tyle lat, ile dziecko, natomiast niedominująca zazwyczaj jest o dwa lata młodsza.
- Uczeń ma trudności z orientacją w schemacie ciała, przestrzeni i czasu. Problemy te obejmują trudności ze wskazywaniem części ciała, określaniem położenia przedmiotów względem siebie oraz z szybkim odróżnianiem prawej i lewej ręki. Często pisze litery i cyfry zwierciadlane, ma trudności w określaniu pory roku i czasu na zegarze.
- Dziecko wykazuje wadliwą wymowę, przekręca złożone wyrazy, popełnia błędy gramatyczne, ma trudności z używaniem przyimków i różnicowaniem głosek oraz myli nazwy zbliżone fonetycznie. Dodatkowo ma problemy z analizą i syntezą sylab i głosek, wydzielaniem sylab i łączeniem ich w słowach, oraz z rozpoznawaniem i tworzeniem rymów.
- U ucznia występuje zaburzona pamięć fonologiczna i sekwencyjna, co objawia się trudnościami w zapamiętywaniu nazw, wierszy, piosenek, oraz sekwencji czasowych i cyfr. Dodatkowo ma problem z wymienianiem serii nazw i zapamiętywaniem tabliczki mnożenia.
- Uczeń czyta wolno, używając prymitywnej techniki (głoskowanie lub sylabizowanie), i ma słabe rozumienie tekstu. Innym razem czyta szybko, lecz popełnia wiele błędów, polegając na domyśle treści na podstawie kontekstu, mając trudności ze zrozumieniem czytanego tekstu.
- Dziecko ma trudności z poprawną pisownią, być może z powodu opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych, co powoduje błędy podczas przepisywania, trudności z zapamiętaniem alfabetu, zwłaszcza rzadszych liter, oraz mylenie podobnych liter.
- Problemy z poprawną pisownią mogą wynikać również z opóźnienia rozwoju funkcji słuchowo-językowych, zwłaszcza umiejętności fonologicznych, co objawia się nasilonymi trudnościami w pisaniu ze słuchu, myleniem liter odpowiadających podobnym głoskom, trudnościami z zapisywaniem zmiękczeń i głosek nosowych, oraz opuszczaniem, dodawaniem, przestawianiem i podwajaniem liter i sylab.
- Uczeń ma trudności z graficznym aspektem pisma, spowodowane opóźnieniem w rozwoju ruchowym i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Nieprawidłowo trzyma narzędzie pisarskie, nadmiernie naciska na papier, pisze wolno i szybko męczy mu się ręka. Jego litery są niekształtne, nieprawidłowo łączy litery, co sprawia, że jego pismo jest mało czytelne.
- Dzieci z ryzykiem dysleksji często popełniają błędy ortograficzne, np. zamieniając „ó” na „u” lub „rz” na „ż”. Jeśli nie wynika to z braku znajomości zasad ortografii lub problemów z uwagą, może być spowodowane słabą pamięcią wzrokową lub kinestetyczno-ruchową oraz zaburzeniami koordynacji wzrokowo-ruchowej. W niektórych przypadkach towarzyszy temu dysortografia, mogąca występować z dysleksją lub jako izolowane zjawisko.
Główne zaburzenia związane z dysleksją rozwojową dotyczą: uwagi i pamięci (wzrokowej, słuchowej, dotykowo-kinestetycznej, pamięci operacyjnej), pamięci sekwencyjnej, płynności słownej, percepcji (wzrokowo-przestrzennej, słuchowej, dotykowo-kinestetycznej), sprawności ruchowej i lateralizacji, integracji percepcyjno-motorycznej, rozwoju językowego.
Wiele objawów dysleksji może wskazywać na ryzyko tego zaburzenia, szczególnie gdy trudności utrzymują się pomimo pomocy i korekcyjnej pracy. W takich przypadkach konieczne jest badanie diagnostyczne. Objawy dysleksji ewoluują wraz z wiekiem, wpływając na różne obszary życia ucznia. Długoterminowa terapia może pomóc w kompensacji trudności czytania i pisania. Wraz z dojrzewaniem często zmniejszają się trudności, choć błędy ortograficzne mogą pozostawać.
Na szczęście istnieją skuteczne narzędzia, które wspierają rozwój funkcji niezbędnych do nauki czytania i pisania już od najmłodszych lat. Warto sięgnąć po multimedialne EduProgramy, które wspomagają rozwój percepcji wzrokowej, słuchowej, koordynacji ruchowej oraz analizy i syntezy słuchowej i wzrokowej. Programy te są pomocne zarówno w profilaktyce trudności, jak i w pracy z dziećmi zagrożonymi dysleksją. Sprawdź przykładowe propozycje:
- EduProgramy – Przygotowanie do nauki czytania i pisania (dla przedszkoli)
- EduProgramy – Profilaktyka dysleksji (dla klas 1–3)
Wspierając rozwój dziecka poprzez zabawę i interaktywne ćwiczenia, możemy skutecznie zapobiegać trudnościom w nauce i wspomagać terapię już wykrytych deficytów.